Rok obrzędowy ludności łemkowskiej wyznaczony był rytmem przyrody, pór roku, jak również świętami cerkiewnymi. Odnajdujemy w nim wiele elementów wspólnych dla całej Słowiańszczyzny, gdzie na tradycję chrześcijańską nakładają się elementy dawnych tradycji pogańskich – kult zmarłych oraz uniwersalne symbole ognia, wody, zielonej gałęzi, itp.
Roczny cykl obrzędowy rozpoczynał się w czasie zimowego przesilenia słońca, czyli w okolicach Rizdwa – Bożego Narodzenia. Jest to okres rozpoczynający się od Postu Filipowego (Fylypyłka)– odpowiednika Adwentu, w trakcie którego odbywały się tzw. weczyrky oraz przygotowania do świąt i kolędowania, poprzez Boże Narodzenie, święto Jordanu, aż do święta Matki Boskiej Gromnicznej (Stritenje Hospodnie).
Weczyrky były to spotkania młodzieży, w trakcie, których do przędzących len dziewcząt przychodzili kawalerowie i różne grupy przebierańców – Cyganie odmawiający „cygański pacierz”, Żyd sprzedający śledzie, „miśkarze” z niedźwiedziem, baczowie, etc. Podczas weczyrków" miały miejsce zabawy towarzyskie oraz przedstawienia z tekstem słownym i określoną fabułą, stanowiące rodzaj commedii dell’arte.
Najważniejszym dniem w trakcie świąt Bożego Narodzenia był Światyj Weczer czyli Wigilia. Na tą okoliczność przygotowywano dwanaście potraw, które sporządzano z tego co w polu, lesie i wodzie. Szczególne miejsce zajmował czosnek, który miał zapewniać mocne zdrowie i ochronę przed złymi mocami. Jedzono również ziemniaki, kapustę, barszcz, grzyby, groch, fasolę oraz kieselyciu – żur z mąki owsianej. Nie mogło zabraknąć również ryb oraz kompotu z suszu zwanego juchą. Po wspólnej modlitwie uroczystą kolację rozpoczynał gospodarz, dzieląc między domowników prosforę – poświęcony w cerkwi przaśny chlebek oraz składając życzenia zdrowia i pomyślności na nadchodzący rok. Z dniem Wigilii wiąże się wiele wierzeń. W dniu tym myto się w wodzie, do której wrzucone były monety, by być zdrowym i bogatym. Obwiązywano plecionymi ze słomy powrósełkami drzewa owocowe, by obficie obrodziły w nadchodzącym sezonie. Wróżono także z dymu gaszonej po wieczerzy świecy – pomyślną wróżbą było gdy unosił się w górę, gdy zaś kierował się w stronę drzwi oznaczało to, że kogoś z domowników może w przyszłym roku przy wigilijnym stole zabraknąć.
W trakcie świąt Bożego Narodzenia i Jordanu łemkowskie domostwa odwiedzali Połaznyky i Szczedraky – mali chłopcy, przynosząc gospodarzom życzenia pomyślności na nadchodzący rok. Młodzież natomiast kolędowała z Wertepem – rozbudowanym przedstawieniem opowiadającym o zbrodni króla Heroda, w którym występowało nawet kilkanaście osób. Kolędowano także z gwiazdą, maszkarami, czy żywymi zwierzętami, z reguły do święta Chrztu Pańskiego.
Święto Jordanu poprzedzał Szczedryj Weczer, obchodzony tak samo jak Wigilia Bożego Narodzenia. Uroczystość Chrztu Pańskiego nazywana również Świętem Epifanii, czyli Objawienia Pańskiego to jedno z najstarszych i najważniejszych świąt. Tego dnia sprawowana jest Liturgia św. Bazylego Wielkiego, którą odprawia się tylko dziesięć razy w roku. Po nabożeństwie, kapłan i wierni niosąc krzyż i chorągwie udają się w procesji do najbliższego potoku lub rzeki. Tu, w przygotowanej wcześniej przerębli w kształcie krzyża, odbywa się ceremonia poświęcenia wody poprzez trzykrotne zanurzenie w niej trójramiennego świecznika i krzyża. Poświęconą wodą wierni obmywają twarze, piją ją i zabierają do domu. Woda poświęcona w tym dniu nie psuję się z upływem czasu oraz posiada cudowną moc leczącą choroby.
15 lutego obchodzone jest święto Matki Boskiej Gromnicznej (Stritenje Hospodnie).
W tym dniu święci się gromnice, używane głównie w obrzędach pogrzebowych. Miały one także moc ochronną, w trakcie burzy zapalano je i stawiano w oknach, by zabezpieczyć domostwo od uderzenia pioruna.
Najważniejszym świętem w całym roku jest wiosenne święto Zmartwychwstania Pańskiego – Welykden. Poprzedza je siedmiotygodniowy ścisły post, w trakcie, którego pobożni Łemkowie nie jadali nawet nabiału.
Wielki tydzień rozpoczyna Kwitna Nedila. W tym dniu święci się w cerkwi gałązki wierzby przystrajane kwiatkami i wstążkami. Po przyjściu do domu trzeba było bazię (jednego kotka) zjeść, co miało chronić przed bólem gardła.
W Wielki Czwartek w czasie nabożeństwa sprawowanego wieczorem odczytywanych jest dwanaście Ewangelii opisujących m.in. pożegnalną rozmowę Chrystusa z uczniami, modlitwę w ogrodzie Getsemani, pojmanie Jezusa przez żołnierzy, sąd u arcykapłanów Annasza i Kajfasza, znęcanie się nad Chrystusem, ukrzyżowanie i śmierć na krzyżu. Wymienione wydarzenia miały miejsce w nocy, stąd dwanaście czytań odpowiadających dwunastu godzinom nocy. W czasie odczytywania fragmentów Ewangelii wierni stoją pośrodku cerkwi z zapalonymi świecami.
Podczas weczyrni w Wielki Piątek w nawie głównej cerkwi ustawiany jest symboliczny grób Zbawiciela. Na „świętym prestole” przystrojonym kwiatami kładzie się płaszczenicę – płótno zdobione ornamentami, będące odpowiednikiem całunu z namalowanym przedstawieniem zmarłego Chrystusa. Założenie Grobu Pańskiego poprzedzone jest procesją wokół świątyni, następnie wierni na kolanach podchodzą do grobu, składają pokłon, czynią znak krzyża i całują wizerunek Jezusa na płaszczenicy. W nocy z soboty na niedzielę, podczas procesji rezurekcyjnej płaszczenica jest ponownie trzykrotnie obnoszona wokół cerkwi, po której kapłan wnosi ją przez carskie wrota do prezbiterium i układa na ołtarzu, tam pozostaje na okres czterdziestu dni, aż do święta Wniebowstąpienia.
Od Wielkiego Piątku przygotowywano już pisanki, malowano je również w Wielką Sobotę. Pochodzenie pisanek w tradycji ludowej jest związane z apokryfami dotyczącymi życia Chrystusa i Matki Boskiej. Jedna z legend opowiada, o tym jak Jezus idąc na Golgotę, został obrzucony przez Żydów kamieniami. Gdy kamień trafił w ciało Chrystusa zamieniał się w pisankę i na pamiątkę tego wydarzenia piszemy je do dziś dnia. Na Łemkowszczyźnie pisanki wykonywane są w technice batikowej. Polega ona na tworzeniu ornamentu poprzez nakładanie wosku za pomocą szpilki. Z prostych elementów takich jak kropki i przecinki tworzy się małe dzieła sztuki. Do farbowania jaj dawniej wykorzystywano naturalne barwniki: czerwony z buraków, żółty z kory jabłoni, zielony z młodego żyta, niebieski z czarnego bzu, etc.
Do wielkanocnego koszyka wkładano jajka, ser, masło, kiełbasę oraz chrzan i sól. Niesiono także do cerkwi paskę – okrągłe, drożdżowe, obrzędowe pieczywo. Po poświęceniu pokarmów, trzeba było jak najszybciej wracać do domu, bowiem wierzono, że szybki powrót sprawi, że wszystkie prace w gospodarstwie będą sprawnie szły.
Kolejnymi ważnymi świętami były m.in.: Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny (Błahowiszczenie), Zielone Świątki (Rusala), a także dni poświęcone świętym patronom:
św. Janowi, śś. Pawłowi i Piotrowi, św. Michałowi, etc.
Istotnym wydarzeniem w rocznym cyklu obrzędowym dla społeczności danej wsi było święto patrona miejscowej cerkwi. W tym dniu zwanym kermeszem sprawowano uroczystą liturgię, w której uczestniczyła większa liczba kapłanów, a czasami nawet arcybiskup.
W nabożeństwie udział brali również przybyli z innych miejscowości wierni. Najbardziej popularnymi patronami cerkwi łemkowskich są: śś. Kosma i Damian (m.in. Kotań, Krempna), św. Archanioł Michał (m.in. Smolnik, Świątkowa Mała, Kulaszne, Turzańsk), św. Dymitr z Salonik (m.in. Radoszyce). Wiele łemkowskich cerkwi jest też pod wezwaniem Opieki Bogurodzicy (Pokrowy), które to święto przypada na dzień 14 października. Są to cerkwie m.in. w Chyrowej, a także w Komańczy.
Należy też wspomnieć o najważniejszym łemkowskim sanktuarium – świętej górze Jawor, wznoszącej się ponad Wysową. Na wzgórzu gdzie stoi kaplica zbudowana w 1929 roku miały miejsce cudowne objawienia Matki Bożej. Bogurodzica ukazała się po raz pierwszy w roku 1925 trzem kobietom jako niezidentyfikowane źródło światła. Później ukazała się małemu chłopcu wyciągając do niego ręce po bukiet kwiatów, biednej wdowie, która udała się na Słowację w poszukiwaniu pożywienia dla dzieci, a także kobiecie, którą poprosiła o wybudowanie świątyni na górze Jawor. Łemkowie licznie pielgrzymowali do miejsca cudownych objawień, jednakże po wysiedleniu kaplicę zajęły Wojska Ochrony Pogranicza. Żołnierze zniszczyli wystrój świątyni i palili we wnętrzu ogniska, cudownie ocalał jedynie obraz Matki Bożej wygrzebany z popiołów. Świątynię odzyskano w 1969 r., odremontowano i wyposażono. Najważniejsze uroczystości na górze Jawor odbywają się w święto Apostołów Piotra i Pawła (12 lipca), święto Opieki Matki Bożej – patronki cerkwi, a także w piątą niedzielę po Wielkanocy – w dniu tym w trakcie nabożeństwa święci się wodę z pobliskiego źródełka. Cudowne źródełko bije także w innej łemkowskiej miejscowości – Nowicy, gdzie wodę święci się w dzień św. Proroka Eliasza.
Ważnym miejscem na mapie łemkowskich miejsc świętych są także Radoszyce. Według zachowanego podania ludowego, w tym miejscu u zbiegu dwóch leśnych strumyków do potoku Barbura prawie 140 lat temu, dotknięta uciążliwą chorobą dziewczyna doznała cudu objawienia Matki Boskiej i uzdrowienia, po obmyciu się wodą z miejscowego źródła. Po tym wydarzeniu źródełko zaczęło uchodzić za cudowne, a woda słynąć z mocy uzdrawiającej. Po kolejnych przypadkach uzdrowień zaczęły odbywać się tu uroczystości pielgrzymkowo-odpustowe początkowo dwa razy w roku, a później już jednokrotnie w każdy dziewiąty czwartek po Święcie Zmartwychwstania Pańskiego, licząc według juliańskiego kalendarza liturgicznego (odpowiada to ruchomej dacie rzymskokatolickiego Święta Bożego Ciała przyjętej w kalendarzu gregoriańskim).
Na ten świąteczny dzień z jednej strony ściągały w zorganizowanej procesji rzesze Łemków z okolicznych wsi galicyjskich, a w drugiej od węgierskiej strony podążali mieszkańcy wsi z południa Karpat, gdzie kult tego miejsca rozwinął się szczególnie. Przyjętym zwyczajem było zejście się tych dwóch wędrujących grup pątniczych pod kapliczką. Choć zaznaczyć trzeba, że powstanie granicy państwowej po uzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. spowodowało utrudnienie kontaktów. Tradycja święcenia i picia wody, przetrwała do momentu wysiedleń miejscowej ludności w 1947 roku. Na długie lata o tym miejscu i o sprawowanej podniosłej liturgii zapomniano.
Dopiero pod koniec ostatniej dekady lat XX wieku z inicjatywy ks. mitrata Jana Pipki proboszcza parafii greckokatolickiej w Komańczy i Jana Krysyny społecznika wsi Radoszyce, zrealizowano pomysł ocembrowania bijącego źródełka, odbudowy kapliczki i corocznego odprawiania nabożeństwa ze święceniem wody.
W czasie celebry poświęcenia nowej kapliczki w lipcu 1999 roku przez abpa Jana Martyniaka, przeniesiono do niej, w asyście procesji, ocalały obraz przedstawiający Chrystusa modlącego się na Górze Oliwnej (w Ogrójcu), który pochodził z poprzedniej kapliczki i był przechowywany w miejscowym kościele. Do niedawna dzień obchodów przywróconego święta i uroczystości cerkiewnych wszedł również do kalendarza świeckich imprez gminnych, jako łemkowski kermesz pod nazwą "Radoszyckie Źródełko - Spotkanie przy granicy", któremu towarzyszyły liczne występy, prezentacje, konkursy i festyn ludowy na wolnym powietrzu, na który jak dawniej licznie przybywali także goście ze Słowacji, korzystający z otwartego tu drogowego przejścia granicznego Radoszyce-Palota. Aktualnie „Radoszyckie Źródełko” ogranicza się tylko do spotkania o charakterze religijnym.
Tekst pochodzi z opracowania „INWENTARYZACJA ZASOBÓW KULTUROWYCH POGRANICZA – PROJEKT ETNOCARPATHIA” zrealizowanego przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej na rzecz Muzeum Okręgowego w Rzeszowie.
Autor: Pani Marta Graban-Butryn.
Szlakiem Łemkowskich Cerkwii i nie tylko...
Logowanie
