Na podstawie „Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym” uznany został za jeden z języków mniejszościowych i jest obecnie traktowany w Polsce jako odrębny język. Zdaniem większości językoznawców język Łemków jest dialektem języka ukraińskiego. Występują w nim bowiem wszystkie główne cechy języków wschodniosłowiańskich z okresu ich wspólnego rozwoju, jak też typowe cechy języka ukraińskiego. Jednakże posiada on również wiele cech wyróżniających od sąsiednich gwar ukraińskich, co uwidacznia się przede wszystkim w stałym akcencie (poza okolicami Sanoka) , jak też niektórych elementach składni i części słownictwa.
Najważniejsze cechy fonetyczne wskazujące na przynależność mowy Łemków do języków wschodniosłowiańskich to:
- tzw. „pełnogłos”, tzn. grupy oło, oro, ere odpowiadające polskim ło, ro, rze, np. sołoma – ‘słoma’, moroz – ‘mróz’, bereh – ‘brzeg’;
- nagłosowe początkowe o- odpowiadające polskiemu je-, np. osin – jesień;
- samogłoski a i u odpowiadające polskim ę i ą, np. piat – pięć, dub – dąb;
- spółgłoski dżicz odpowiadające polskim dzi c, np. medża – miedza, nicz – noc;
- samogłoska i odpowiadająca występującym w języku polskim samogłoskom wymiennym a i e, np. biły – biały (biel), misto – miasto (w mieście);
- samogłoska i w zgłoskach „zamkniętych”, zakończonych spółgłoską, wobec o, e w zgłoskach „otwartych”, np. wiz – woza (wóz), szist – szesty (sześć);
Ważniejsze cechy odróżniające gwary łemkowskie od sąsiednich ukraińskich:
- stały akcent na przedostatniej zgłosce, np. hoł’owa, hoł’owu
(w pozostałych gwarach ukraińskich: hołow’a, h’ołowu);
- zachowanie różnicy między dawnym y i dawnym i, co inne gwary ukraińskie zatraciły, np. bыty oznacza „być”, zaś byty – „bić” (ы jest samogłoską podobną do rosyjskiego y, artykułowaną w tyle jamy ustnej);
- twardość spółgłosek na końcu wyrazu, np. ohen, kin (a nie oheń, kiń);
- wymowa dawnego, a zarazem ogólno ukraińskiego ł jak u niezgłoskotwórcze, bądź jak l, np. lypa, lem;
- wymowa miękkich s, z, c jak w języku polskim ś, ź, ć, np. śino, pszenyća;
- wymowa połączeń nkz tylnym n, np. dolynka;
- częste grupy yr, ył wobec ogólnoukraińskichry, ły, np. hyrmyt, syłza;
Różnice w gwarach łemkowskich występują także na poziome słowotwórstwa (wyparcie przyrostka –iszcze nowszym –isko) czy w formach odmiany czasowników i rzeczowników (np. w odmianie czasownika występuje forma mam, znam, trymam (a nie maju, znaju, trymaju).
Podstawowe słownictwo używane przez Łemków jest wspólne dla całego obszaru języka ukraińskiego, bądź zachodnioukraińskich dialektów. Wśród zapożyczeń największą grupę stanowią zapożyczenia z języka polskiego i słowackiego, przy czym polonizmy zazwyczaj obejmują północną część obszaru łemkowskiego, a słowacyzmy południową (np. spichlerz to na północy szpiklir, a na południu sypanec).Pojawiają się również w języku Łemków słowa o etymologii węgierskiej, które mogły dostać się na tereny Łemkowszczyzny bezpośrednio, przywiezione przez ludność z sezonowych prac, bądź przez handlarzy, lub przeniknęły za pośrednictwem gwar słowackich (np. duhan ‘tytoń’, betiar ‘łobuz’, basamunka ‘wstążka’). Drogą pośrednią, przede wszystkim za pośrednictwem polszczyzny i języka słowackiego, dostały się na tereny łemkowskie nieliczne wyrazy pochodzenia niemieckiego (np. szparhet ‘piec żelazny’, rajbaczka ‘tara do prania’). Wszystkie te zapożyczenia odnosiły się do różnych dziedzin życia, jak też do świata zwierząt i roślin, natomiast w terminologii pasterskiej odnaleźć można było zapożyczenia rumuńskie (np. kołyba, koszara, klag).
Należy też nadmienić, że w łemkowskiej leksyce odnajdujemy słownictwo „typowo łemkowskie”. Są to m.in. partykuły i przyimki: heł ‘tu’ (w zwrocie „chodź tu!”), odtal ‘stąd’, odkal ‘skąd’, odtamal ‘stamtąd’, prez lub bez ‘przez’.
Tekst pochodzi z opracowania „INWENTARYZACJA ZASOBÓW KULTUROWYCH POGRANICZA – PROJEKT ETNOCARPATHIA” zrealizowanego przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej na rzecz Muzeum Okręgowego w Rzeszowie.
Autor: Pani Marta Graban-Butryn.
Szlakiem Łemkowskich Cerkwii i nie tylko...
Logowanie
