Cerkwie i chyże – zaczarowane dziedzictwo materialne.

W krajobrazie Łemkowszczyzny niezwykle ważnym, o ile nie najważniejszym elementem są piękne drewniane cerkiewki. Wynika to między innymi z tego, iż są one w sposób niezwykle harmonijny powiązane z otoczeniem. Sytuowano je zazwyczaj na niewielkich wzniesieniach, bądź na platformach bardziej stromych zboczy. Otoczone drzewami, spośród których wychylały się hełmy zrębowych kopuł, stanowiły niezwykle urokliwy element krajobrazu.
Do końca XVIII wieku Łemkowie wznosili swe świątynie wyłącznie z drewna, głównie drzew iglastych: świerka, jodły, czy sosny. Podwaliny stawiano z modrzewia lub dębu. Z tego twardszego materiału wykonywano również tragarze, odrzwia i gzymsy. 
Klasyczna, typowa cerkiew łemkowska jest konstrukcji zrębowej, trójdzielna, z szerszą i wyższą nawą, dachami namiotowymi, z wieżyczkowymi zwieńczeniami oraz izbicową wieżą od zachodu. Więźba dachowa jest wyłącznie konstrukcji jętkowej. W najstarszych cerkwiach okna umieszczano jedynie od strony południowej, co mogło mieć znaczenie czysto praktyczne – z tej strony było więcej światła. Cerkwie orientowane były na wschód, składały się z części ołtarzowej – prezbiterium, nawy głównej i przedsionka, zwanego także babińcem.
Przy okolicach cerkwi lokowano cmentarze. Wyróżniały się ciekawymi wzorami ludowej kamieniarki. Dominowały uproszczone, ludowe formy Chrystusa Ukrzyżowanego. Innymi ciekawymi formami przewijającymi się w zdobieniu był motyw liścia dębu na cokole pomnika. W Płonnej natomiast zachował się ryflowany kamienny krzyż opleciony właśnie liśćmi dębu. Osobną formę stanowiły kupne żeliwne odlewy. Podobną stylistykę w wykonaniu pomników można zauważyć w krzyżach wotywnych - przydrożnych.
Dla Łemkowszczyzny charakterystyczne są też chyże. Obecnie przykłady dawnego wiejskiego budownictwa znajdujemy głównie w skansenach. Na wschodniej Łemkowszczyźnie najwięcej zachowało się jeszcze w gminie Komańcza, w Smolniku, Komańczy czy Wisłoku Wielkim.
Dawne chyże były bogato zdobione. Szpary malowane były na biało lub niebiesko, belki natomiast smarowano paloną glinką na rudy kolor. Podobnie na rudo malowano pnie drzew owocowych w sadach. Ponadto framugi, drzwi czy ostatki belek malowano we wzory geometryczne i roślinne. Przykładem takiej chałupy w terenie może być „Chata nad Wisłokiem” w Wisłoku Wielkim. 

Tekst pochodzi z opracowania „INWENTARYZACJA ZASOBÓW KULTUROWYCH POGRANICZA – PROJEKT ETNOCARPATHIA” zrealizowanego przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej na rzecz Muzeum Okręgowego w Rzeszowie.

Autor: Pani Marta Graban-Butryn.