Obszar muzyczno-dialektyczny Szarysza zajmuje stosunkowo dużą część terytorium wschodniej Słowacji i rozciąga się od Braniska i wschodniego krańca Wyżyny Lubowlańskiej na wschód mniej więcej do górnego cieku Laborca, przy czym zwęża się na południe w stronę Wierchów Slanskich i Kysaku. Region Szarysza jest lekko pagórkowaty i swoimi krańcami przenika się z kulturą spiską, polsko-rusińską i zemplińską .
Folklor wokalny regionu Szarysza nie należy w znacznym stopniu do wielogłosowych dialektów, ale warto zauważyć, że w śpiewie grupowym występuje także wielogłosowa ekspresja. Nie tonalny, ale w niektórych typach piosenek, a mianowicie w niektórych częściach okazjonalny wielogłos. Większość piosenek jest związana z tańcami (maďar, poľka, ceperka, čerana, valcer, solomaďar, bašistofska, marhaňska, mojše, kurikrik, do šafľika, krucena, koľeso, hopspoľka, čardaš i inne.) Niektóre pieśni związane z tańcem koľesko mają własną metryczną nieregularność w rotacji taktów dwudzielnego z trójdzielnym . Struktura melodyczno-tonalna pieśni z Szarysza inklinuje kształtem do harmonijnego wrażenia muzycznego. Do strukturalnych osobliwości należy również hypotonalność . W wioskach Szarysza śpiewa się na wysokich tonach, zwłaszcza kobiety z gardłowym rejestrem . Dla rusińskiego śpiewu typowy jest 2-3 głośny śpiew, przy czym trzygłos brzmi tylko w niektórych częściach melodii. Jednak ten trzygłosowy śpiew nie jest typowy każdego dla każdego terenu społeczności rusińskiej.
„Šuhajko, šuhajko, tvoja macšalena, / „Kawalerze, kawalerze, twoja mać szalona,
kedz ona povedala, že ja nečervena, duša moja. / kiedy ona powiedziała , że ja nie czerwona, dusza moja.
Kedz ja nečervena, ja śenamaľuju, / kiedy ja nie czerwona, ja się pomaluje
ja za tvoho syna, ja senerychtuju, duša moja. / ja za twego syna nie rychtuje,
dusza moja.
Lem je śerychtuju za toho služečku, / tylko się wybieram, za owego sługę
čo ma štyri volky a svoju chyžečku, duša moja.“ / co ma cztery wołki i swoją chałupę,
dusza moja.“
Z monografii Bardiów i jego okolice dawniej i dziś (Rovné)
Pieśni ludowe Szarysza stanowią specyfikę w dziedzinie kultury narodowej Słowacji. Charakter pieśni ludowych jest osobliwy, a pomysłodawcą, kultywatorem jest ludowa społeczność wiejska. Piosenki z tego regionu mają w sobie odrobinę osobliwości i charakteru oraz wykazują wiele specyficznych fenomenów metrycznych i poetyckich .
„Hraju v karčme, hraju, ej! Až čarnaźimdudňi, / „Grają w karczmie grają, ej! Aż czarna ziemia dudni,
moja frajirečka, ej! Spadla mi do studňi.“ / moja kochaneczka, ej! Spadła mi do studni,“
„Parobci, parobci, ej! V karčmehracňedajce, / Parobcy, parobcy, ej! W karczmie grać nie dajcie,
ľem moju frajirku, ej! Zo studňicahajce... / tylko kochaneczkę, ej! Ze studni wyciągajcie
Ked ju vicahňece, ej! Parobci budzece, / Jak ją wyciągniecie, ej! Parobcy będziecie
kupimvampaľenki, ej! Keľovipijece.“ / kupie Wam wódeczki, ej! Ile wypijecie.“
Z kolekcji Lad. Berka (ze wsi Bardejovská Nová Ves)
Folklor instrumentalny:
Píšťalka sústružená (Piszczałka toczona) – piszczałka prosta rowkowa, graniasta, cylindryczna, 6-otworowa, z otwartym końcem, chałupniczo robiona np. we wsi Zborov koło Bardiowa. Z okolic Świdnika znany jest wariant o nazwie sopilka.
Píštaly (Piszczały) – vábičky (wabiki) kosiarzy – aerofonowy instrument kosiarza, wykonany z rękojeści kosy. Były używane do wabienia, sygnalizacji.
Gajdica – siedmio otworowy, prosty, cylindryczny, jedno języczkowy, aerofonowy, ludowy instrument muzyczny z otwartym końcem w formie otwartego rogu, o diatonicznej ekspresji tonalnej. Składa się z gwizdka, piszczały i rogu.
Kapele smyczkowe i cymbałowe - oprócz muzyków romskich w słowackim środowisku wiejskim od XVIII wieku występowały również miejscowe nie romskie, tj. biele (białe) kapele ludowe . Ten rodzaj kapel w środowisku wiejskim trwa do dziś. Do składu ansamblu tradycyjnej kapeli występującej w regionie Szarysza należą instrumenty strunowe. Fundament stanowią trzy instrumenty: skrzypce, altówka i kontrabas. Później dołączały do nich drugie skrzypce, skrzypcowa lub altówkowa kontra, akordeon i cymbały. Na uwagę zasługuje strojenie trójstrunowej altówki, które tworzy gęste triady harmoniczne, i te się w dużej mierze przyczyniają do charakterystycznego brzmienia szaryskiej ludowej muzyki . Skład instrumentowy ludowej muzyki smyczkowej w Szaryszu dopełniały w okresie mniej więcej od lat 60. do 80. XX wieku tzw. kapele mieszane z dodatkiem instrumentów - klarnet, saksofon i bęben.
Ludową ansamblową muzykę Górnego Szarysza do dziś znakomicie reprezentuje wielopokoleniowa muzyczna rodzina Žoltáków ze wsi Raslavice. W drugiej połowie XX wieku kapela ludowa Martina Žoltáka, później kapela ludowa Štefana Žoltáka. Obecnie tę muzykę ludową prowadzi primáš (koncertmistrz) Jozef Žolták jr. Skład instrumentów: skrzypce - Jozef Žolták jr, brač - Jozef Žolták sen., kontrabas - Štefan Žolták, akordeon - Marek Žolták, klarnet - Štefan Žolták. Ta oto kapela ludowa przez wiele lat towarzyszyła dziecięcej grupie folklorystycznej Raslavičan ze wsi Raslavice i zespołowi folklorystycznemu Partizán i później zespołowi folklorystycznemu Šariš z Bardiowa.
W powiecie świdnickim już przed II wojną światową, ale także w latach powojennych, było dużo kapel smyczkowych, które były częścią życia społecznego społeczności wiejskiej. Okazjami tanecznymi, podczas których grano tradycyjną muzykę ludową, były imprezy taneczne – muziky, wesela itp. Poniższe zestawienie zawiera podstawowe informacje o znanych zespołach występujących w rejonie Świdnika. Ze wsi Šarišské Čierne pochodzi romski zespół rodziny Ferencová, który często chodził grywać z primášom (koncertmistrzem) Michalom Sivákom z Cerniny. We wsi Šemetkovce działała kapela ludowa pod kierunkiem primáša (koncertmistrza) Jána Hrubégo, drugim skrzypkiem był Peter Kovaľ, a na kontrę grał Ján Vaňko. W drugiej połowie XX wieku we wsi Roztoky działała smyczkowa kapela ludowa pod dyrekcją primáša Józefa Chudika seniora. W nawiązaniu do rusińskich kapel ludowych powiatu świdnickiego wspomnimy słynnym primášovi (koncertmistrzu) pochodzącym ze wsi Krajné Bystré Jánie Vaňeku zwanym Bunger. We wsi Vyšný Orlík swoją działalność skupił znany zespół rodzinny Humeníkovcov. Wszyscy członkowie tej grupy byli spokrewnieni. Najstarszym członkiem i założycielem tej kapeli ludowej był Ján Humeník, grający na kontrabasie. Primášom (koncertmistrzem) był Jozef Humeník, drugim skrzypkiem był Michal Závada, a na kontrę grał Michal Humeník. Ta kapela ludowa była przy założeniu w 1960 roku zespołu folklorystycznego Karpaťanin z Preszowa .
Znamiennym ansamblowym zespoleniem powiatu Sabinów byli muzycy kapeli ludowej JančiLaci. Przez wiele lat współpracowali i towarzyszyli grupie folklorystycznej ze wsi Krivany.
Współcześnie interpretacją stylów muzycznych starych wiejskich kapeli zajmują się te oto zespoły:
Zespół Michal Noga Band - Michal Noga to muzyk, skrzypek – primáš (koncertmistrz), który jest aktywnie zaangażowany w tradycyjną kulturę ludową. Oprócz czynnej gry na skrzypcach realizuje się również jako lektor warsztatów muzycznych ukierunkowanych na nauczanie słowackiej tradycyjnej muzyki ludowej.
Kapela ludowa Radoslava Kertisa - zajmuje się obróbką materiałów archiwalnych z regionów Szarysza, Zemplina, Spisza, Abowa i Gemeru. Interpretując style gry dawnej muzyki ludowej, chcą przyczynić się do zachowania tradycyjnej słowackiej kultury ludowej.
Kapela ludowa Žoltákovci i kapela ludowa Stana Baláža ze wsi Raslavice - reprezentują lokalną tradycję prezentując folklor muzyczno-wokalny Górnego Szarysza.
Kontakt:
Jozef Žolták, +421919391913, Stanislav Baláž +421915951815,
opytajsabalaza@gmail.com,
Obecnie w tym regionie istnieją odnoszące sukcesy zespoły gatunku worldmusic, które bazują na folklorze muzycznym regionu Szarysza:
Hrdza - słowacka grupa muzyczna z Preszowa, która gra autorskie pieśni Slavomíra Gibartiego, inspirowane słowackim folklorem z elementami śpiewanej poezji, rocka i worldmusic .
Kontakt:
Slavomír Gibarti, Pavlovičovo nám. 6, 080 01 Prešov, gibarti@gibarti.sk, +421 907 555 150,
Mojše Band - autentyczny zespół reprezentujący żydowską tradycję muzyczną ze Słowacji. Dziś zajmuje wyraźną pozycję na scenie europejskiej dzięki nowatorskiemu spojrzeniu na dziedzictwo żydowskie, zwłaszcza z terenów dawnych Węgier .
Kontakt:
Michal Paľko, mojseband@gmail.com, +432 903 827 057,
Cechy muzyczno-strukturalne pieśni tanecznych z naciskiem na ich genezę stylową mają zdolność ujawnienia związku pomiędzy poszczególnymi tańcami i towarzyszącymi im melodiami tanecznymi w zakresie rozwoju myślenia muzycznego . Kultura muzyczno-taneczna regionu Szarysza charakteryzuje się wigorem i dynamizmem, i jest pod dość znaczącym wpływem nowo węgierskiego stylu. Ten wpływ muzyczno-tanecznej kultury można dostrzec w tańcach i pieśniach nowego stylu (verbunk, čardáš). Znaczącą częścią tanecznego i muzycznego folkloru Szarysza są regionalne warianty melodii polki .
Kolesá a chorovody - należą do grupy tańców w kręgu i tańców łańcuchowych, związane są z okazjami świątecznymi i obrzędami: początek wiosny, początek lata, weselne pożegnanie panny młodej z panieństwem, okres wielkanocny, post, wesele, karnawał itp. Nazwy tych tańców w dialekcie: Fendija, Hoja ďunďa, Holodar, Do haju lišečky,Branička šašom. Tańce w kręgu to najbardziej rozpowszechnione tańce w kole panien i mężatek, z muzycznie charakterystycznym akompaniament śpiewu. Obecnie chorovody a kolesá w lokalnej społeczności zanikają. Najstarsze pokolenia kobiet mieszkających na Szaryszu jeszcze je umieją. Średnie pokolenie kobiet, które na przykład występowały w zespołach ludowych, interpretuje je w przybliżeniu identycznie jak najstarsze pokolenie. W przedstawieniu tańców w kręgu młodego pokolenia możemy zauważyć, że tradycja naturalnej kontynuacji tańca jest poważnie zakłócona .
Odzemky, znane lokalnie jako hajduk lub kozak, występują w różnych formach muzycznych w całym regionie. Tańce te przetrwały jeszcze w drugiej połowie XX wieku i można je zobaczyć zwłaszcza w bardziej górskich i odległych miejscowościach (np. Tichý Potok, Livovská Huta, Hrabské). Odzemok jest także częścią wyjątkowej tanecznej, owczarskiej dramatyczno-pantomimicznej gry ofčizdich, która przedstawia imitację skonu owcy. Pochodzenia ofčohozdichu można doszukiwać się na terenie regionu Spisza, we wsiach położonych w Wierchach Lewockich. Ten środkowoeuropejski unikat rozsławił w regionie Szarysza znaczący człowiek Ján Lazorík. W związku z folkloryzmem scenicznym ofčizdich prezentowany był przy akompaniamencie muzyki smyczkowej lub gajdicy.
Skoczne tańce kawalerskie w Szaryszu charakteryzują się skocznym charakterem, z wykorzystaniem motywów naskoku, wołoskiego i zderzania pięt. Nazwy tych tańców w dialekcie: olafska, terkač, medzvecka, bašistofska. Do tej grupy tańców można zaliczyć męskie skoczne wejścia przed rozpoczęciem starych tańców w parach.
Stare tańce parowe - dla oznaczenia ich mocno przeważają nazwy krucena i do šafľika. Taniec krucena charakteryzuje się przedśpiewem tancerza, prowadzeniem w parze, numerowaniem w różnych parach i kręceniem w stronę przeciwną do kierunku zegara. W przypadku tego typu tańca istotne znaczenie ma specyficznie oprawiony akompaniament muzyczny. To samo dotyczy šafľika.
Tańce nowego stylu - verbunky (tańce werbunkowe) zachowały się na Szaryszu w kilku interesujących, stosunkowo stabilnych formach. Są to zbiorowe męskie tańce w kręgu, przy czym zwinny taneczny przodownik kieruje nimi wydając komendy. Zawierają zdecydowane, mocne motywy taneczne i komendy motywacyjne dotyczące chodzenia, obijania i skakania połączone z przytupem i klaskaniem . W przeszłości, w ich naturalnym środowisku, tańce te były interpretowane osobno, a nie po kolei. Do grupy tańców w kręgu zaliczamy następujące tańce: maďar s fogašom, solomaďar, bačistovska/bašistovskaamarhaňska. Ważnym faktem jest to, że werbunkowe tańce w kręgu ze wsi Raclavice w procesie rozwoju tanecznego folkloru połączyły się w tzw. cykl taneczny. Spośród nich tylko bašistovska ma charakterystyczny nie werbunkowi koloryt. Wszystkie te rodzaje tańców są charakterystyczne dla regionu Szarysza. Ta suita tańców ma znacząco wyraźną i lokalnie ustaloną formę .
Maďar s fogašom – werbunkowy taniec w kręgu z przodownikiem - maďar to dialektowa nazwa męskiego tańca kolistego z dowódcą pochodząca z północno-wschodniego regionu Słowacji Szarysza. Jest tańczony w formie kolistej, a werbunkowe pieśni związane z nim są interpretowane w trakcie tańca. Ważnym aspektem kolistego tańca werbunkowego maďar jest jego muzyczno-taneczne zakończenie, tzw. - fogaš. Wykonawcy udowadniają swoje męstwo improwizując na konkretnie wiązane figury przodownika za pomocą ozdobnych motywów tanecznych, które mogą być prowadzone w różnych formach tanecznych (solo, para, krąg).
Solomaďar - jest używany w dialekcie jako nazwa dla męskiego solowego werbunkowego tańca w kręgu bez dowódcy. Jest interpretowany w solowej kolistej formie. Z tym tańcem jest ściśle związana określona melodia muzyczna.
Marhaňska - jest używana w dialekcie jako nazwa męskiego tańca w kręgu z dowódcą. Tancerze zwróceni są twarzą do kręgu, przy czym taniec ma stałą kolistą formę i charakteryzuje się żartobliwą funkcją. Dominującym składnikiem tego kolistego werbunkowego tańca w kręgu są komendy : Marhaňška!, Ras!, Po dva ras!, Za ucho!, Za druhe!, I za nos!, I za kris!, Za pľeco!, Za druhe!, Pohrožic!, I z nošku!, I z druhu!, Kučaci!, Do kupi!
Figury, które mają własne nazwy i kolejność, można zmieniać według tancerza przodownika, który przypomina pewnego dowódcę.
Tańce nowego stylu – čardáše (czardasze) z regionu Szarysza należy do grupy czardaszów, które są oparte na miejscowym starym tańcu parowym krucena. Oznacza to, że w interpretacji zastosowano tę samą strukturę tańca i zasoby motywów, co w tańcu krucena, z dodaniem pojedynczego lub podwójnego kroku odstawianego zamiast początkowego prowadzenia par. Tańczą w szybkim tempie / wartko, a ich najpopularniejsza nazwa w dialekcie to čardaš.
Folkloryzowane tańce towarzyskie - w tej grupie znajdują się tańce nowego stylu, czyli polky, mazurky, valčíky, sotyš. To tańce o ustalonej formie, strukturze. Interpretowane są na konkretną melodię. Polki (mojše, meperka, čeranapoľka, ruskapoľka, schadzana, itp.).
Przykłady:
Autor tekstu : M. Sabol
W śpiewie grupowym występuje wielogłosowa ekspresja.
Grupy śpiewające
Šariš - nie tylko piwo – sól, opale i skarby UNESCO
Logowanie
