Na Pogórzu Wschodnim budowano drewniane zagrody dwubudynkowe kryte strzechą, które składały się z dwutraktowej chałupy z izbą i izdebką po jednej stronie sieni, a po drugiej stronie stajnią i komorą oraz stodoły. W okolicach Krosna występowały także zagrody jednobudynkowe. Jeszcze w II połowie XIX wieku powszechne były chałupy kurne, które w niektórych miejscach utrzymywały się nawet do połowy XX wieku. Podstawowym materiałem budowlanym było drewno. Powszechnie używano jodłowych bali – okrągłych lub przepołowionych. Na narożach bale wiązano wyłącznie na węgieł – dominowało na tym terenie zacięcie węgłów na obłap. Na budynkach mieszkalno-gospodarczych dachy było czterospadowe i kryte słomą. Dachy dwuspadowe kładziono na stodołach. Zręby chałup bielono wapnem, a w okolicach Krosna budynki mieszkalne zapuszczano ropą na kolor brązowy lub czarny, węgły i zręby bieląc.

W Korczynie, która była ważnym ośrodkiem tkackim, oraz sąsiednich wsiach Komborni, Woli Komborskiej i Odrzykoniu istniała współzależność między zawodowym traktowania tkactwa a wyglądem chałupy. Najważniejszą różnicą w wyglądzie zewnętrznym chałupy tkackiej z Korczyny była zwiększona ilość okien oraz przeznaczenie drugiej izby (zwanej warsztatem) na warsztat tkacki – mieściły się tam nieraz 2 albo 3 warsztaty. Większa ilość okien zapewniała więcej światła dziennego w warsztacie. Z tego powodu chałupy tkackie stawiano przeważnie frontem na południe.

U Pogórzan Zachodnich dominowała zagroda dwubudynkowa składająca się z półtoratraktowej chałupy i stodoły. Chałupa składała się z jednej lub dwóch izb w amfiladzie oddzielonych od komory i stajni sienią. Bydło było trzymane w tzw. piekarni czyli izbie z kurnym piecem. W 2 poł. XIX wieku gdy zaczęto stawiać w domach kominy, bydło przenoszono do wybudowanych osobno stajni. Bryła budynku była wydłużona, dach stosunkowo niski.

Największe przemiany w tradycyjnym wiejskim budownictwie zaczęły następować w połowie XX wieku. Zaczęto stawiać domy murowane i drewniane nawiązujące do dawnego budownictwa podmiejskiego. Do starych domów dobudowywano ganki (zwane amerykankami), zmieniano pokrycia dachów na materiały ogniotrwałe. Na większą skalę zmiany urbanistyczne zaczęły się w latach 70. XX wieku i trwają do dziś.

Na Pogórzu występują liczne zabytkowe kościoły drewniane, zaliczane do najstarszych i najlepiej zachowanych tego typu obiektów w Polsce.

Literatura dotycząca architektury, budownictwa i wystroju wnętrz:

Blin-Olbert D., Urządzenie mieszkań w Brzozowie i we wsiach podbrzozowskich, w:  

J. F. Adamski (red.), Brzozów. Zarys monograficzny, Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK im. A. Fastnachta 1990, s.193–214.

Czajkowski J., Chałupa tkacka z okolic Krosna, „Polska Sztuka Ludowa” t. 18 z. 2: 1964, s. 79–86.

Czajkowski J., Budownictwo ludowe w Brzozowskiem między Wisłokiem a Sanem, w:

J. F. Adamski (red.), Brzozów. Zarys monograficzny, Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK im. A. Fastnachta 1990, s. 159 –192.

Ginalski    J.    (red.),    Muzeum    Budownictwa    Ludowego    w    Sanoku.    Park    Etnograficzny.

Przewodnik, Sanok: Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku 2017.

Sarna W., Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym, Przemyśl:

Nakładem autora i prenumeratorów. Z Drukarni Józefa Stafyiego 1898.

Sarna W., Opis powiatu jasielskiego, Jasło: Nakładem autora. Czcionkami drukarni Stanisława Kuźniarskiego 1908.

Szlak Architektury Drewnianej. Podkarpackie, Rzeszów: Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna 2013.
 

Tekst pochodzi z opracowania „INWENTARYZACJA ZASOBÓW KULTUROWYCH POGRANICZA – PROJEKT ETNOCARPATHIA” zrealizowanego przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej na rzecz Muzeum Okręgowego w Rzeszowie.

Autor: Pani Magdalena Fołta.