Istotny wpływ na strój ludowy miał status społeczny mieszkańców poszczególnych wsi i miast Górnego Zemplina. W tym górzystym terenie istnieje kilka wariantów stroju męskiego i damskiego. Oprócz pożywienia i mieszkania, ubranie jest najbardziej podstawowym wymogiem człowieka. O ile w okresie prehistorycznym odzież służyła przede wszystkim do ochrony ciała przed zimnem i deszczem w przyrodzie, to z czasem poprzez dodanie różnych elementów dekoracyjnych spełniała również funkcję estetyczną. Jednak zawsze jest odbiciem środowiska, warunków naturalnych oraz gospodarczej i społecznej pozycji tego kto ją nosi.
Strój ludowy noszony we wsi Zámutov nie ograniczał się tylko do wspomnianej wsi. To samo lub tylko z niewielkimi zmianami noszono we wsiach wokół Wranowa nad Toplą, Humennego i Stropkowa. Przez wieki był nieustannie przekształcany w różnych etapach rozwoju.
Najstarszy strój ludowy damski i męski powstał w północno-wschodniej części Górnego Zemplina z ręcznie robionych tkanin. Płótna na koszule, grubsze płótno o splocie diagonalnym na spodnie oraz tkaniny dekoracyjne na niektóre dodatki odzieżowe i pościel były wykonywane przez kobiety na krosnach. Gotowe čuhi i gubi kupowano na jarmarkach. Czerwone tkaniny były używane jako poszwy na pierzyny i poduszki, tkaniny w białe paski lub białe w czerwone paski na narzuty, drużbowskie bieżniki, na pôlki i tym podobne.
Znaczącą grupą ludności Górnego Zemplina są Rusini Karpaccy, mieszkający wzdłuż południowych stoków Karpat . Okolice miast Stropków i Medzilaborce zamieszkują Łemkowie. W dolinach Uličská i Ublianská żyją Pujďaci - Bojkovia, u których oprócz ruchomego akcentu dialekt charakteryzuje się przede wszystkim zmianą etymologiczną o na u. Zasadnicze różnice są również w stylu życia, kulturze duchowej, mieszkaniu, odzieży i kuchni. Tradycyjna kultura Rusinów jest bardzo osobliwa. Jej wpływ znajduje odzwierciedlenie głównie w tradycyjnej kulturze pasterskiej. Chociaż region ten był biedny, zachowane stroje są świadectwem zręczności, umiejętności, poczucia piękna i harmonii barw jego twórców.
Strój damski.
Najstarszy strój damski w Górnym Zemplinie był wykonany z domowych materiałów. Między części odzieży, które przetrwały okres swojego powstania i przechodzą do następnego etapu bez zmian lub tylko z niewielkimi zmianami, zaliczamy bieliznę i niewielką część okrycia wierzchniego. Najstarszym elementem ubioru, jaki kobiety nosiły w drugiej połowie XIX wieku, był rubáš (rodzaj halki z płótna). Kobiety ubierały go na nagie ciało, służył do wchłaniania potu i łatwo go było wyprać. Jest prawdopodobne, że rubáš był poprzednikiem halki, a ponieważ nie był dostatecznie dostojny do noszenia w niedziele i święta, musiał być przykryty bardziej ozdobnym i szlachetniejszym elementem ubioru – opleckom (rodzaj bufki).
Charakterystyczną częścią odzieży damskiej w ostatnich dziesięcioleciach XIX w była długa koszula, na terenach rusińskich zwana soročka (spodnia koszula). Szyto ją z domowo zrobionego lnianego lub konopnego płótna. Sięgała poniżej kolan i miała długie, szerokie rękawy, które były zmarszczone w nadgarstku, i wszyte w oblamowanie. Spełniała również funkcję halki i wąskiej spodniej spódnicy.
Pierwszy punkt zwrotny w rozwoju odzieży damskiej nastąpił w ostatniej dekadzie XIX i na początku XX wieku, kiedy to pierwotna długa koszula – soročka (soroczka) rozwinęła się w dwie nowsze części odzieży damskiej, w wąska spodnią spódnicę - spodničku – podolok (rodzaj halki) i w krótką koszulkę lub bluzkę z krótkim rękawem, oplecko – opľečko – (oplicza). Jako pierwsze nosiły je przedstawicielki ówczesnego młodego i średniego pokolenia. Oplecko (oplicza) to kolejna spodnia odzież. Oplecka (oplicza) były ozdobione haftem krzyżykowym z roślinnym motywem kwiatowym, sięgały poniżej talii i wsuwały się pod podolok (rodzaj halki). Bluzki takie noszono w niedziele i na różne uroczystości. Najbliższą ciału częścią damskiej garderoby, która zakrywała dolną część ciała, była wąska dolna spódnica - podolok (rodzaj halki) . Szczelnie obejmowała biodra kobiet i dziewcząt i zakrywała część ciała od talii w dół, powyżej kolan. Szczególnie podczas tańca zapobiegała odsłanianiu nóg. Jej dolna krawędź miała oblamowanie z białego fabrycznego płótna bawełnianego, który najczęściej wycinano w brzeżne ozdobne ząbki. Część ta zachowała się do końca czwartej dekady XX wieku. W tym ostatnim okresie prawie wszystkie bez wyjątku dorastające dziewczyny, nawet te najbiedniejsze, kupowały w sklepach spodnie majtki - buďugovi .
Na halkę kobiety i dziewczęta ubierały szerokie spodnie spódnice - biloti, spodňare. Na przełomie XIX i XX wieku w okolicach Wranowa nad Toplą i Humennego przy uroczystych okazjach noszono jedną lub dwie spódnice, później od pięciu do sześciu, a panny młode od dziesięciu do dwunastu. W ten sposób tworzyły typową szeroką sylwetkę kobiecego stroju Zemplina. Na liczbę spodnich spódnic miały wpływ warunki majątkowe noszącej. Do odzieży roboczej noszono tylko jedną starszą dolną spódnicę.
Kobiety i dziewczęta nosiły górną spódnicę - kabat. Składała się z 3 do 4 połówek różnego rodzaju kolorowego płótna i pierwotnie sięgała do kostek. Na Wielkanoc i wesela dziewczęta nosiły białe spódnice i lajblíky (lajbiki). Długość spódnic stopniowo się skracała ponad kolana, później po kolana i powyżej kolan. Odzież damska z tkaniny drukowanej w Górnym Zemplinie sięga ostatnich dziesięcioleci XIX i początku XX wieku. Odzież robocza składała się ze starszych, znoszonych świątecznych spódnic, później z tkaniny „kartunowej” (lekka tania tkanina bawełniana z nadrukowanym wzorem) i drukowanej. Przednia część spódnic była przykryta jednoczęściowym, jednopolovym fartuchem. Sięgały po dolny brzeg spódnicy. Fartuchy pracownicze nazywano šurce. Przy uroczystych okazjach noszono fartuchy zwane fartuchi. Na całej szerokości dolnej krawędzi fartuch był ozdobiony zaszytymi zamkami, później koronkami, które w ten sposób także upiększały brzegi. Dolna część fartucha była również ozdobiona marszczonymi falbankami - fodrami. W pierwszej połowie XX wieku w niektórych miejscowościach zaprzestano noszenia fartuchów. Starsze kobiety nosiły je również na spodničkách - halkach, bez wierzchniej spódnicy.
Kolejnym elementem garderoby był krótki, obcisły živôtik – lajbik. Pierwotnie nie był noszony. Przez bluzkę kobiety i dziewczęta narzucały na siebie dużą szatkę z frędzlami - chustku na pľeca, którą skrzyżowały na piersi i zawiązały w supeł z tyłu. Później, pod koniec XIX wieku, zaczęto nosić živôtiky - lajbiki, stanowiące istotną część letniej odzieży świątecznej, które zwykle nie były noszone w pracy. Wykonywane były z zakupionego cienkiego sukna wełnianego ozdobionego w drobne kwiatki, przeważnie z ciemnych, czarnych, niebieskich i brązowych kolorach. Lajbiki zdobiono czarnym šujtašom (sznurkiem), krepinkami, wstążkami, lamówkami oraz wąskimi zamkami i cekinami w różnych kolorach.
Częścią damskiego zimowej stroju świątecznego był biały kożuszek – gubaňka z owczej wełny. Była to krótka guba kobieca z długimi rękawami, której jedyną ozdobą były oblamowane czerwonym lub niebieskim suknem brzegi. Kiedy kobiety szły do kościoła, miały ręce wsunięte w rękawach, kiedy szły na jarmark gubaňki zarzuciły tylko na ramiona i zakupy włożyły do rękawów . Formą najprostszego i najstarszego rodzaju odzieży wierzchniej były huňa i guba. Zimą kobiety nosiły białe huňe wykonane z niefolowanego sukna domowego lub z zakupionej grubszej, miękkiej manufakturowej tkaniny, później produkcji fabrycznej. W latach 80. XIX wieku modne stały się huňki granatowego materiału - anglie. Popularne były również inne rodzaje huniek, zwane baršuňki, które noszono w zimnych porach roku. Panny młode nosiły sukienne huňki na ślub do kościoła nawet w ciepłym sezonie . Po I wojnie światowej kobiety z bogatszych rodzin zaczęły kupować krótkie płaszcze świąteczne kabátce - geroki.
Futrzane części damskiej odzieży wierzchniej są udokumentowane w północno-wschodniej części Górnego Zemplina. Najbardziej rozpowszechnioną odzieżą futrzaną była kamizelka bez rękawów - kožušanka. Było krótka, sięgające poniżej pasa i noszona jako ubranie robocze. Jej dekoracja była skromna, zgodna z funkcją. Popularne były też kożuchy sięgające do pasa lub trochę poniżej. Były jedną z głównych i nierozłącznych części ceremonialnej odzieży ślubnej. Noszono jednak również długie kożuchy. Ze względu na ich koszt nie były dostępne dla wszystkich.
Główną różnicą między pannami a zamężnymi kobietami było nakrycie głowy. Dziewczęta chodziły do kościoła i towarzystwa z warkoczami bez zakrywania głów. Gładko czesały włosy w tył szyi, zawsze z przedziałkiem pośrodku. Do warkocza wplatały po jednej kwiecistej lub jednokolorowej wstędze, dopasowanej do koloru spódnicy. Jeśli było zimniej, zakładały na głowy chusty. Pod koniec lat 30. na świąteczne okazje nosiły rozpuszczone włosy, zapinane na dole spinką – do herpini. Do włosów nad czołem wkładały ciasne grzebienie - hrebinki. Zmiana statusu społecznego panny do zamężnej kobiety znalazła odzwierciedlenie w odmienności fryzury i nakrycia głowy. Koroną zamężnej kobiety był czepiec. Dodatkowo zawsze musiała przychodzić do społeczności w chustce zawiązanej na górze czepca.
Tradycyjnym damskimi butami były kierpce – bočkori ze skóry bydlęcej. Stopy owijały onucami z białego płótna. Latem do pracy najczęściej chodziły boso . W okresie międzywojennym kobiety zimą nosiły sukienne walonki i fiľce (na pół skórzane i na pół filcowe walonki). W połowie XIX wieku kobiety nosiły na uroczyste okazje grubsze skórzane kozaki bez podszewki . Takie kozaki były bardzo drogie. Dlatego je oszczędzały i nosiły tylko do kościoła, na wesela, chrzciny, zabawę itp. Kiedy kobiety szły do kościoła, niosły je związane w rękach lub przerzucone przez ramiona. Przy kościele umyły nogi i włożyły je. Kozaki były jedynym obuwiem damskim aż mniej więcej do początku trzeciej dekady XX wieku. Później nosiły też buty, zwłaszcza zimą. Latem nosiły niskie półbuty.
W północno-wschodniej części Górnego Zemplina w dolinach Ublianská i Uličská noszono inne części ubioru damskiego niż w okolicach Humenngo i Wranowa nad Toplą. Kobiety miały na sobie obcisłą halkę - spudnyk z domowego płótna. Na górną część ciała ubierały koszulę, którą nazywano soročka, opliča, pľiča. Živôtik - lajbik był wykonany z tkaniny „kartunowej” , skromnie zdobionej. Spódnice – kabaty były wykonane z domowej białej tkaniny rypsu z kwiatkami. Starodawne fartuchy – chusty wykonywano z domowej wełnianej tkaniny. Huňka – hunča na zimę była z białej owczej wełny. Głowę przykrywano czepcem, później chustą - chusťa. Od miej więcej lat 30. ubiegłego wieku zwyczajnym obuwiem domowego wyrobu były kierpce z płótna - verbci . W połowie XIX wieku rozpowszechniła się w strojach ludowych na Słowacji tkanina drukowana. Rozwinięta produkcja tekstyliów i handel płótnem umożliwiły przenikanie delikatnego płótna oraz importowanych sukien i jedwabi do strojów ludowych.
W latach powojennych ludowy strój damski zaczął zanikać. Młode pokolenie przeszło wyłącznie na gotowe ubrania miejskie. Młodym mężatkom i młodym pannom zaczęto obcinać włosy, więc zamieniły czepce na trwałą ondulację – trvalú. Kobiety w średnim wieku nadal przyzwyczajone były do zakrywania chustą uczesanych w ciasny koczek włosów. One również przeszły na odzież miejską z zamiłowaniem do odzieży dwuczęściowej, w której dominowały bluzki, swetry, pulowery i różne, zgodnie z ówczesną modą, plisowane lub marszczone spódnice. Starsze kobiety pozostały wierne starszym przedwojennym i powojennym formom odzieży do początku lat 70 XX wieku. W czasie kolektywizacji wsi wymieniły też one spódnice plisowane i marszczone na spódnice miejskiego typu. Zaczęły nosić kostiumy, a młodsze kobiety i dziewczęta także spodnie.
Oprócz poszczególnych elementów garderoby, w damskiej odzieży znajdowało się kilka drobiazgów, które odpowiednio ją uzupełniały. Były to naszyjniki - koralki, które zostały wykonane z pełnych szklanych kuleczek. Noszono je przy każdej okazji towarzyskiej, poza pracą. Ważnym dodatkiem dekoracyjnym, szczególnie dla panien i panien młodych, były haftowane chusty chustočki do ruki lub chustočki za pas. Były to białe chustki na brzegach lekko obszyte zebraną koronką lub naszytym štikerajom. Na obwodzie wyhaftowano kolorowy wzór kwiatowy, na obszarze rusińskim wzór prostokątów i kwadratów. Starsze kobiety również nosiły w rękach chusty, ale bez haftu, a nosiły w nich pieniądze. Chusty na szyi tzw. chustki na šiju, kobiety zaczęły nosić w ostatniej dekadzie XIX wieku. Najstarszymi znanymi chustami używanymi do tego celu były šafolki i chusty s ancikristovim krajom . W chłodniejszą pogodę, a zwłaszcza zimą, kobiety zakrywały głowy i całą górną część ciała dużą wełnianą chustą zwaną francija lub źimušna chustka z frędzlami na brzegach. Zapinały ją z przodu na wysokości klatki piersiowej dużym metalowym zapięciem. Podczas suchej zimy kobiety zakładały na kozaki tzw. papuče („kapcie”). Miały postać pewnego rodzaju worka. Rękaw ten ocieplił stopę i chronił przed poślizgnięciem się. Żeby chronić dłonie przed zimą, zakładały jednopalcowe rękawiczki - rukavice z jednim paľcom. Dziewczęta ozdabiały się broszkami - broškami, które zakładały na kokardki zawiązane na warkoczy, ale często też spinały nimi chusty.
Strój męski.
Odzież męska w Górnym Zemplinie była znacznie prostsza w porównaniu z rozwojem odzieży damskiej. Już pod koniec XIX wieku kobiety kupowały tkaniny wykonane w manufakturach lub fabrykach. Mężczyźni nosili aż do końca drugiej dekady XX wieku odświętne stroje wykonane z domowych tkanin. Kupowali tylko buty i kapelusze. Strój roboczy jednak pozostał w zasadzie niezmieniony aż do ostatniego etapu rozwoju, do końca lat czterdziestych XX wieku. Strój świąteczny w ciągu jednej dekady (około 1930 r.) zniknął całkowicie, a mężczyźni zaczęli nosić miejskie części ubrania.
Podstawową częścią garderoby męskiej była typowa zdobiona koszula z długimi rękawami i mankietami, ozdobiona bogatym wielobarwnym haftem krzyżykowym z kwiatowym wzorem. Kolor haftu zależał od wieku właściciela. Koszule robocze były bez zdobień.
W okolicach Wranowa nad Toplą, Humennego, Sniny i Stropkowa mężczyźni nosili na świąteczne okazje latem i zimą białe spodnie drelichové (z drelichu) lub pamutove (z bawełny) - nohavki. Pierwotnie były bez ozdób. „Sznurowanie”, podobnie jak maszynowe stebnowanie, pojawiło się na tej odzieży dopiero pod koniec XIX wieku. Wokół pasa zapinali spodnie długim skórzanym paskiem dwa aż trzy razy owiniętym koło pasa, ozdobionym metalowymi guzikami - cvekami. W okolicach miasta Medzilaborce, w dolinach Uličská i Ubľanská, mężczyźni nosili spodnie – chološňe. Wykonane były z grubszego białego lub szarego sukna domowego i nie były zdobione. Z grubszego domowego sukna szyli też spodnie robocze, które były mocniejsze. Znanym krawcem spodni we wsi Zámutov i okolicach był Ján Košč - który do końca lat 80-tych XX wieku w pamięci zachował specjalny wzór kroju płótna na spodnie i potrafili je wykonywać. Po I wojnie światowej modnymi stały się spodnie, jako część odzieży świątecznej, - rajtki. W górnej części były luźne, szerokie, a przy kolanach w kierunku zewnętrznego szwu nagle się zwężały, tak że znajdowały się blisko goleni. Do rajtek zakładano wysokie kozaki. Do pracy na pole i wokół domu mężczyźni ubierali białe spodnie drelichowe bez ozdób. Pod spodniami nosili długie kalesony - gače z domowego płótna. Kalesony służyły również jako bielizna nocna.
Na koszulę mężczyźni zakładali lajbik. Uszyty był z sukna - flavšu, najczęściej czarnego, granatowego, ciemnobrązowego lub ciemnozielonego koloru, ozdobiony wielobarwnymi guzikami lub „sznurowaniem”. W północno-wschodnich rusińskich wioskach lajbiki miały skromniejsze zdobienia. W chłodniejsze dni mężczyźni nosili do spodni i koszul kabátce – kitľe (krótkie płaszcze) z długimi rękawami. Na ich rozwój duży wpływ miało umundurowanie żołnierzy węgierskich XVII - XVIII wieku. W latach trzydziestych kabátce zastąpiły płaszcze miejskie, których krój odpowiadał miejskiej modzie. Podobne kabátce, aczkolwiek nie zdobione, nosili podczas pracy. Do najstarszych typów męskiej odzieży wierzchniej należą krótkie kurtki zimowe wykonane z domowej roboty sukna i owczej wełny, które dzięki wodoodporności dobrze chroniły przed deszczem i chłodem. Do spodni - rajtek chętnie noszono marynarki - geroki przylegające do ciała . Roboczą wierzchnią odzieżą była drelichowa kurteczka.
Na głowach nosili kapelusze z płaskim daszkiem, zwłaszcza w ciemniejszych kolorach, które dostosowywali do kolorów lajbików. Zimą, podczas pracy i świąt, mężczyźni nosili na głowach czarne baranice. Bez kapelusza i zimą bez baranice mężczyźni nie chodzili. Kapelusz zdejmowali tylko przy posiłku, w kościele lub cerkwi, w urzędzie, na przyjęciach i na powitanie.
Do sukiennych spodni i chološni mężczyźni ubierali huňu (rodzaj wierzchniej wełnianej kurtki) z długimi rękawami. Latem mogła być tylko przerzucona przez ramiona, tak aby zsuwała się z jednego ramienia lub spoczywała tylko na jednym ramieniu, co lepiej odsłaniało haftowaną koszulę. Do zimowej odzieży wierzchniej należała čuha – (rodzaj kurtki z grubego sukna) też guba (rodzaj wierzchniej odzież z długim owczym włosem) – gubaňa. Były to bardzo cenne części stroju noszone do kościoła i na uroczyste okazje. W pierwszej połowie XX wieku, zwłaszcza we wsiach wokół miast Stropków i Medzilaborce, noszono čuhi bogato zdobione haftem w ornamenty roślinne. Oprócz praktycznego znaczenia elementy futrzanej odzieży odgrywały również ważną rolę w ubiorach ceremonialnych, zwłaszcza ślubnych. W regionie Górnego Zemplina popularne były krótkie kożuszki – kožušanki bez rękawów, które były częścią odzieży roboczej i świątecznej. Najdroższym rodzajem męskiej odzieży wierzchniej był kożuch. Ze względu na swój koszt był dostępny tylko dla bogatszych.
Podstawowym obuwiem w XIX wieku były kierpce - bočkori. Zimą chodziło się w walonkach. Zimą gazdowie i powoźnicy nosili na długie podróże i do lasu wysokie fiľce z grubego szarego sukna i skóry, z drewnianą podeszwą. Później mężczyźni w dni powszednie nosili całe buty - bokanče. Odświętne czarne skórzane kozaki stały się modne pod koniec XIX wieku.
Pod koniec lat 30. XX wieku tradycyjna odzież męska w zasadzie zanikała z elementami znanymi z końca XIX wieku. Znaczącą rolę w tym procesie odegrała emigracja do Ameryki, umożliwiająca szybsze przenikanie miejskich odzieżowych wzorów, a także odzieży gotowej.
Odzież męska obejmowała również różne dodatki odzieżowe. Nieodłączną częścią męskiego stroju w Zemplinie w ogóle były ostrogi, które były przybijane do skórzanych kozaków. Podczas tańca i podczas zderzenia pięt ostrogi wydały wspaniały rytmiczny dźwięk. Ozdobnym dodatkiem do strojów kawalerów w dolnej części Górnego Zemplina była również haftowana chusta - chustočka, która była wkładana i zapinana w prawej kieszeni spodni, przewieszona przez spodnie. Na obszarach rusińskich nie występowała. Dodatkiem stroju kawalerów ze Stropkowa była wielobarwna pleciona szala zawiązywana na szyi. Kawalerowie do kościoła i na uroczystości świąteczne nosili wokół karku też czarną chustę – hajduk, a kapelusze mieli zdobione w kogucie piórka razem z małym bukiecikiem ze sztucznych wielokolorowych kwiatów z imitacją zielonych łodyg. Żonaci mężczyźni nie nosili już piórek, tylko mały bukiecik, a mężczyźni w podeszłym wieku na kapeluszu zakładali piórko sójki (pirko z maťaša). Specjalnym dodatkiem strojów parobków były olovjanki. Była to ołowiana kulka osadzona na czterdziestocentymetrowej drewnianej rączce. Nosili je za sárou (twarda cholewka skórzana) kozaków. Były często używane w bójkach. Rękawiczki jednopalcowe nosili tylko podczas bardzo silnych mrozów. Dla mężczyzn - palaczy integralną częścią była fajka i woreczek na tytoń - dohančak wykonany ze świńskiego pęcherza. Do pracy na polu, w lesie i na miejski jarmark mężczyźni brali ze sobą jedzenie w torbach - tanisterkach. Nawet w trzeciej dekadzie XX wieku dzieci w torbach niosły do szkoły książki i pomoce naukowe .
Elementy stroju górnozemplińskiego (damski i męski): wykonany z ręcznie robionych tkanin, wykonanych przez kobiety na krosnach; czerwonych tkanin używano jako poszwy na pierzyny i poduszki, a w białe paski lub białe w czerwone paski na narzuty.
Strój damski:
W północno-wschodniej części Górnego Zemplina noszono inne części ubioru niż w okolicach Humenngo i Wranowa nad Toplą: obcisłą halkę (spudnyk) z domowego płótna, koszulę (soročka, opliča, pľiča), živôtik – lajbik, spódnice – kabaty, fartuchy (chusty).
Stój męski:
Strój tradycyjny zanikał stopniowo do połowy XX w.
Etnomozaika pod dachem natury.
Logowanie
